Begripsomschrijving
Het klassiek testament is een gekend en veel gebruikt instrument voor successieplanning. Naast beschikkingen die bepalen hoe uw vermogen dient vererfd te worden, kunnen er bijvoorbeeld ook wensen in worden opgenomen over uw uitvaartdienst en uw keuze voor een begrafenis of crematie. Het uitgangspunt is hier dat uw testament maar eerst uitwerking zal krijgen na uw overlijden. Er kan echter bij leven al een moment zijn, waarbij u door ziekte of ongeval niet meer in staat zult zijn om zelf beslissingen te nemen omtrent uw persoon en/of uw vermogen. Het levenstestament biedt hier een oplossing. In een levenstestament kunt u aangeven hoe in voorkomend geval namens u moet worden beslist en gehandeld. Op die manier voorkomt u dat wanneer u later in een situatie terecht zou komen waarin u uw wil niet meer kunt uiten, er beslissingen zouden worden genomen die ingaan tegen uw wil of levensbeschouwing. Bovendien kan het levenstestament ook een zekere gemoedsrust bieden aan uw naasten. Indien er geen duidelijke instructies en richtlijnen beschikbaar zijn, zullen deze personen immers vaak belast worden met de verantwoordelijkheid om als vertegenwoordiger deze soms moeilijke beslissingen in uw plaats te nemen.
In Nederland heeft het levenstestament enorm aan populariteit gewonnen. Zo blijkt uit cijfers van de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie dat er in een kwartaal nog nooit zoveel levenstestamenten werden geregistreerd als in het vierde kwartaal van 2014. Meer bepaald werden er in die periode 14.213 levenstestamenten geregistreerd. Dat zijn er bijna 5.000 meer dan in het laatste kwartaal van 2013.
Juridisch kader in België
Het levenstestament als dusdanig is in België niet bij wet geregeld. De inhoud ervan is een strikt persoonlijke aangelegenheid en kan derhalve van persoon tot persoon sterk variëren. Zo kan u er bijvoorbeeld bewust voor kiezen om bepaalde zaken niet voorafgaandelijk te regelen en wenst u zich te schikken naar de wettelijke mechanismen die bij gebreke aan een voorafgaande wilsverklaring uitwerking zullen krijgen. Ook indien u bijvoorbeeld geen voorafgaande wilsverklaring wenst op te maken inzake het weigeren van bepaalde medische behandelingen, zijn de arts en de andere zorgverleners er volgens de Wet Patiëntenrechten steeds toe gehouden kwaliteitsvolle zorg te bieden, zinloze therapie te vermijden en adequate pijnstilling te geven. Nu er geen algemeen rechtskader met betrekking tot het levenstestament voorhanden is, dient u zich voor elke afzonderlijke wilsverklaring die in het levenstestament opgenomen wordt, te richten naar de specifieke geldigheidsvoorwaarden, vormvoorwaarden en registratieverplichtingen die de Belgische wetgever ter zake oplegt.
Hierna volgt een overzicht van de voornaamste wilsverklaringen die kunnen worden opgenomen in een levenstestament. Er wordt in het bijzonder rekening gehouden met de functie van het levenstestament: zijnde het vastleggen van persoonlijke wensen en richtlijnen met het oog op een latere (al dan niet tijdelijke) wilsonbekwaamheid. In dit document kunnen dus zowel bepalingen met betrekking tot (medische) zorgen en uw persoon worden opgenomen maar eveneens bepalingen met betrekking tot het beheer van uw vermogen. Er dient hierbij opgemerkt te worden dat deze uiteenzetting uiteraard niet allesomvattend is, gelet op de talloze wilsverklaringen, richtlijnen en wensen die u ter zake kan opnemen.
De lastgeving in het kader van de buitengerechtelijke bescherming
De buitengerechtelijke bescherming laat u toe via een lastgevingsovereenkomst een regeling uit te werken voor het toekomstige beheer van uw goederen. Het is mogelijk deze volmacht onmiddellijk te laten ingaan ofwel pas te laten ingaan op het ogenblik dat u feitelijk wilsongeschikt zou zijn geworden. Wanneer u (de lastgever) in de toekomst wegens uw gezondheidstoestand niet meer in staat zou zijn uw vermogen te beheren, zal de aangeduide lasthebber – veelal een vertrouwenspersoon – dit beheer moeten waarnemen in overeenstemming met de termen van de volmacht en in principe zonder enige tussenkomst van de vrederechter. U kan enkel iemand machtigen tot het beheer van uw vermogen. De volmacht kan geen betrekking hebben op persoonlijke aangelegenheden, zoals bijvoorbeeld het aangaan van een huwelijk. De lastgeving kan een volmacht uitmaken tot het beheer van vermogen in het algemeen of kan zich beperken tot bepaalde handelingen in het bijzonder. Daarbij kan u de bevoegdheid van de lasthebber beperken tot louter beheer, of net heel uitgebreid voorzien dat hij ook ingrijpendere handelingen mag stellen, zoals het verkopen of schenken van goederen. De volmacht kan eveneens beginselen en richtlijnen bevatten die de lasthebber moet respecteren bij de uitoefening van zijn mandaat. Een lastgevingsovereenkomst kan een zeer nuttig en bruikbaar instrument zijn met het oog op vermogensplanning, omdat het bijvoorbeeld mogelijk is iemand een mandaat te geven tot het opmaken/wijzigen van een huwelijkscontract en het verrichten van schenkingen. Het verdient daarbij de aanbeveling om in de volmacht reeds het voorwerp van de schenking(en), de begiftigden en de modaliteiten van de schenking(en) te bepalen. De lastgevingsovereenkomst kan worden verleend in onderhandse of authentieke vorm. De notariële akte is wel vereist als last wordt gegeven voor bepaalde rechtshandelingen die slechts via een authentieke, notariële akte kunnen worden gesteld, zoals bijvoorbeeld de verkoop of schenking van onroerende goederen. Iedere lastgeving opgesteld in het kader van een buitenrechtelijke bescherming moet verplicht geregistreerd worden in een centraal register dat wordt bijgehouden door de Koninklijke Federatie van het Belgisch Notariaat.
De verklaring van voorkeur in het kader van de rechterlijke bescherming (bewind)
Indien de buitengerechtelijke bescherming niet (meer) volstaat om de belangen van de betrokken persoon te behartigen, kan de vrederechter een bewindvoerder aanstellen. Voor datgene wat de betrokkene niet meer zelfstandig kan doen, wordt hij onbekwaam verklaard en krijgt hij een bewindvoerder aangewezen. De bewindvoerder kan als opdracht hebben om de betrokkene bij te staan, wat impliceert dat de betrokkene een zekere mate van autonomie behoudt. De bewindvoerder moet dan slechts tussenbeide komen om de handeling van de betrokkene rechtsgeldig te maken, bijvoorbeeld door mee toe te stemmen of te ondertekenen. De bewindvoerder kan ook een vertegenwoordigingsopdracht krijgen, wat betekent dat hij in de plaats en voor de rekening van de betrokkene handelt en beslist. Zolang er geen rechterlijke bescherming werd bevolen, kunt u ten overstaan van de vrederechter van uw verblijfplaats of woonplaats, of ten overstaan van een notaris een (herroepbare of wijzigbare) verklaring afleggen waarin u uw voorkeur te kennen geeft omtrent de aan te wijzen bewindvoerder of vertrouwenspersoon, alsook bepaalde richtlijnen voor de bewindvoerder met een vertegenwoordigingsopdracht, dit zowel met betrekking tot het bewind over uw persoon als over uw vermogen. Dit laat u aldus toe om op voorhand de lijnen van het vermogensbeheer uit te stippelen en te anticiperen op vermogensplanning. In dit kader dient gewezen te worden op de ‘plaatsvervangende schenking’ waarbij de vrederechter de bewindvoerder onder bepaalde voorwaarden bijzondere machtiging kan verlenen om in uw naam en voor uw rekening te schenken wanneer u daar zelf wilsonbekwaam toe zou zijn geworden. Uw wil tot schenken moet hierbij uitdrukkelijk blijken uit verklaringen, geuit op een tijdstip waarop u nog wilsbekwaam was. Deze wil tot schenken kan aldus blijken uit de richtlijnen en wensen die u in uw levenstestament heeft opgenomen. De verklaring van voorkeur wordt in een authentieke akte opgenomen en moet geregistreerd worden in een centraal register, bijgehouden door de Koninklijke Federatie van het Belgisch Notariaat.
De wilsverklaringen betreffende de Wet Patiëntenrechten
De Wet Patiëntenrechten geeft bindende kracht aan een zogenaamde schriftelijke negatieve voorafgaande wilsverklaring. Dit betreft een wilsverklaring waarin u te kennen geeft uw toestemming tot een welomschreven tussenkomst van een arts te weigeren. Indien u later niet meer in staat zou zijn om uw patiëntenrechten uit te oefenen, dient de weigering zoals omschreven in de negatieve wilsverklaring door de arts geëerbiedigd te worden. De geweigerde medische handelingen dienen voldoende duidelijk omschreven te zijn. Bovendien worden de specifieke omstandigheden waarin deze weigering geldt ook best nauwkeurig omschreven (diagnostisch, preventief of curatief). Hoewel de Belgische wetgever niet in een specifieke geldigheidstermijn heeft voorzien, kan er een probleem rijzen met het ‘informed consent’-principe wanneer een grote tijdspanne is verlopen tussen het opstellen van de wilsverklaring en de concrete toepassing ervan. Men kan zich immers de vraag stellen of u nog wel een specifieke tussenkomst zou geweigerd hebben, indien u op de hoogte zou zijn geweest van nieuwe medische ontwikkelingen die zich hebben voorgedaan na het opstellen van de wilsverklaring. Het is dus raadzaam dergelijke negatieve wilsverklaringen na een bepaalde tijd te (her)bevestigen.
Er kan in een wilsverklaring ook een vertegenwoordiger worden benoemd voor het moment waarop u niet meer in staat zou zijn zelf uw patiëntenrechten uit te oefenen. De benoeming van deze vertegenwoordiger is aan een aantal vormvoorschriften onderworpen: zij dient schriftelijk te gebeuren, dient blijk te geven van toestemming van de vertegenwoordiger, moet worden gedagtekend en dient ondertekend worden door zowel de volmachtgever als de vertegenwoordiger. Bij een benoemde vertegenwoordiger kan de arts slechts van diens beslissing afwijken voor zover de vertegenwoordiger zich niet kan beroepen op de uitdrukkelijke wil van de patiënt. Het is in die optiek aangewezen om eveneens bepaalde richtlijnen en wensen voor de vertegenwoordiger in de wilsverklaring op te nemen. Op die manier kan de vertegenwoordiger zich later op uw uitdrukkelijke wil baseren. Een machtiging zonder meer biedt immers geen enkel aanknopingspunt inzake wat u zelf had gewild.
De wilsverklaring inzake euthanasie
De Euthanasiewet voorziet in de mogelijkheid om voorafgaandelijk een wilsverklaring inzake euthanasie op te stellen voor het geval u op een later moment in uw leven zou lijden aan een ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte veroorzaakte aandoening, maar u niet bij bewustzijn zou zijn en deze toestand volgens de stand van de wetenschap onomkeerbaar is. De wilsverklaring dient opgemaakt te worden ten overstaan van twee meerderjarige getuigen, van wie minstens één geen materieel belang heeft bij het overlijden van de betrokkene en dient gedateerd en ondertekend te worden door degene die de verklaring aflegt, door de getuigen en in voorkomend geval door de vertrouwensperso(o)n(en). Het koninklijk besluit dat de Euthanasiewet op dit punt uitvoert, bevat als bijlage een facultatief model van wilsverklaring. Met de wilsverklaring inzake euthanasie kan alleen rekening gehouden worden indien zij minder dan vijf jaar vóór het moment waarop de betrokkene zijn wil niet meer kan uiten, is opgesteld of bevestigd. Het is tot slot mogelijk om deze wilsverklaring facultatief te registreren bij de gemeente van de woonplaats van de betrokkene.
De wilsverklaring inzake orgaandonatie na overlijden
Bepaalde wilsverklaringen met onmiddellijke uitwerking na overlijden kunnen desgewenst eveneens in het levenstestament worden opgenomen. Er kan immers kostbare tijd verstrijken tussen het overlijden van de betrokkene en het raadplegen van zijn ‘klassiek’ testament. Meer bepaald kan hier de aandacht gevestigd worden op de orgaandonatie na overlijden.
In België geldt met betrekking tot orgaandonatie na overlijden het zogenoemde ‘opting out’ -systeem voor personen die in het bevolkingsregister of sedert meer dan zes maanden in het vreemdelingenregister zijn ingeschreven. Dit houdt in dat een persoon geacht wordt in te stemmen tot orgaanwegneming na zijn overlijden, tenzij vaststaat dat tegen dergelijke wegneming verzet is geuit.
Dit verzet kan tot uiting komen via de ondertekening van een formulier bij het gemeentebestuur van de woonplaats van de betrokkene maar kan ook op om het even welke andere wijze worden kenbaar gemaakt. Gezien het vermoeden van toestemming is er in theorie geen uitdrukkelijke toestemming vereist om donor na overlijden te kunnen zijn. In de Orgaantransplantatiewet wordt evenwel bepaald dat iedereen die in staat is zijn wil te uiten, zelf zijn uitdrukkelijke wil tot donatie na overlijden kan uiten. Het bestaan van deze bepaling heeft te maken met de rol van de nabestaanden van de donor. Bij onzekerheid over de wil van de donor zullen artsen immers in de praktijk slechts tot orgaanwegneming overgaan wanneer de nabestaanden zich niet verzetten. Dergelijk verzet komt echter niet noodzakelijk overeen met de werkelijke wil van de donor, dus achtte de wetgever het belangrijk dat iedereen die donor wil zijn, zijn toestemming uitdrukkelijk te kennen kan geven, zodat geen verzet van de familie meer mogelijk is. Het kan derhalve nuttig zijn om uw verzet of uw uitdrukkelijke toestemming tot orgaandonatie in een levenstestament op te nemen.
De keuze voor een levenstestament
Indien u wenst over te gaan tot het opstellen van een levenstestament is het van groot belang dat u goed ingelicht wordt over de vele mogelijkheden en de gevolgen van de wilsverklaringen die opgenomen kunnen worden in het levenstestament met het oog op een latere (tijdelijke) wilsonbekwaamheid. Het is bovendien noodzakelijk dat elke partij volledig ingelicht wordt over de rechten, de verplichtingen en de lasten die voortvloeien uit de rechtshandelingen waarbij zij betrokken (zullen) zijn. In die optiek richt u zich best tot een juridisch expert die op de hoogte is van alle in de wet voorziene (keuze)mogelijkheden, geldigheidsvoorwaarden, vormvoorwaarden, registratiemogelijkheden en het al dan niet bindend karakter van de wilsverklaringen die kunnen worden opgenomen in uw levenstestament. Specifiek in het kader van een goede successieplanning is het belangrijk dat uw adviseur u informeert over wat mogelijk is met betrekking tot de lastgeving in het kader van een buitengerechtelijke bescherming en de plaatsvervangende schenkingen in het kader van een bewind. Een globale successieplanning indachtig, is het tevens opportuun dat deze lastgeving afgestemd wordt op uw testament, dat na uw overlijden uitwerking zal krijgen. Met betrekking tot dit ‘klassiek’ testament dient bijzondere aandacht besteed te worden aan de Europese Erfrechtverordening die op 17 augustus 2015 in werking treedt. Voor Nederbelgen die een levenstestament naar Nederlands recht hebben, is het bovendien cruciaal dat zij zich richten tot een juridisch expert die kan nagaan in welke mate de opgenomen wilsverklaringen uitwerking kunnen hebben in België. Zoals reeds aangegeven worden in België soms dwingende vormvoorwaarden opgelegd, zoals bijvoorbeeld de verplichte registratie in een centraal register voor de buitengerechtelijke lastgeving.